Οι μουσικές έρευνες του Σπύρου Περιστέρη στο Βογατσικό (1952)

 

Σημαντικές πληροφορίες για τους βογατσιώτες τραγουδιστές  της εποχής και για τη μουσική παράδοση του χωριού.

                                

 

                         ΕΠΙΛΟΓΗ ΚΕΙΜΕΝΩΝ & ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ: ΝΩΝΤΑΣ ΤΣΙΓΚΑΣ

 

Στο διαδίκτυο εντόπισα την πολύτιμη αυτή εργασία του Ι. Πλεμμένου που αφορά την επίσκεψη και πυρετώδη εργασία του Σπ. Περιστέρη* (σε κοινή με τον λαογράφο Γ. Μέγα) ερευνητική εξόρμησή του στα μέρη της Καστοριάς στο διάστημα ενός μηνός (Αύγ. - Σεπτ. του 1952). Ενδιαφέρον παρουσιάζει η παράθεση των ονομάτων των τραγουδιστών του Βογατσικού: του Χρυσόστομου Ρίζου («Τσιότσιους τ’ Γκύρ’»), Αγαθ. Δαρλαγιάννη («Κουκλής») και Χρ. Λαγουργιώτη («Τζακ») 34, 49 και 20 ετών τότε αντίστοιχα ο καθένας τους1. Από αυτούς ο «Τζακ» ζει ακόμα στη Θεσσαλονίκη αλλά, δυστυχώς, το ...έλλειμμα χρόνου δεν μας επέτρεψε να συναντήσουμε και πάλι από κοντά. Αρκετά χρήσιμα στοιχεία προκύπτουν από την εργασία αυτή. Ο Περιστέρης αξιολογεί τις δυνατότητες της φωνής και την τεχνική του καθενός και την πρωτοκαθεδρία (αναφανδόν προτίμησή του) κερδίζει ο Χρυσόστομος Ρίζος. Εντύπωση μού προξενεί το γεγονός ότι κατά τις ηχογραφήσεις, στα μέσα της δεκαετίας του ΄70, που ο αείμνηστος φίλος Μάρκος Φ. Δραγούμης ολοκλήρωσε τη δική του έρευνα στο Βογατσικό, από τους τρεις τραγουδά μόνον ο Αγαθοκλής Δαρλαγιάννης για τον οποίο ο Περιστέρης σημείωσε ότι ερμηνεύει τα τραγούδια επί το ευρωπαϊκότερον. Και κάτι ακόμα που για πρώτη φορά συναντώ: ότι στο Βογατσικό το αηδόνι λεγόταν από τους «παλιούς» μπιλμπίλι ή μπιρμπίλι.

 

[…] Τα τραγούδια της Καστοριάς που περιλαμβάνονται σε αυτή τη μελέτη ανήκουν σε ένα ευρύτερο σώμα δημοτικών τραγουδιών που συγκεντρώθηκαν από τον Σπ. Περιστέρη κατά τη διάρκεια της μουσικής του αποστολής στη Δυτική Μακεδονία μεταξύ 26 Αυγούστου και 25 Σεπτεμβρίου 1952 (χφ. 1688). Στην αποστολή αυτή ο Περιστέρης συνόδευε τον Γ. Μέγα, τότε διευθυντή του Λαογραφικού Αρχείου (νυν Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας) της Ακαδημίας Αθηνών. Το ζεύγος των ερευνητών περιήλθε τις περιοχές Σιάτιστας, Καστοριάς, Βογατσικού και Αργους Ορεστικού. Πρόκειται για μια από τις παλαιότερες αποστολές του Κέντρου Λαογραφίας που περιελάμβαναν ηχογραφήσεις, καθώς η χρήση φωνοληπτικών μηχανημάτων είχε πρόσφατα ξεκινήσει. Ο Περιστέρης ηχογράφησε με μηχάνημα Telefunken 222 τραγούδια, 160 από τη Σιάτιστα και 61 από τον νομό Καστοριάς. Από την περιοχή της Καστοριάς, 41 προέρχονται από την πόλη της Καστοριάς, 13 από το Βογατσικό και 9 από το Άργος Ορεστικό. Συγχρόνως ο Γ. Μέγας μελετούσε στην Κοζάνη, τη Σιάτιστα και την Καστοριά τη λαϊκή αρχιτεκτονική σχεδιάζοντας με δικές του καταμετρήσεις 41 κατόψεις οικιών. [...] Από το Βογατσικό τα τραγούδια διακρίνονται σε παραλογές (2), ιστορικά (2), κλέφτικα (2), Μακεδονικού Αγώνα (2), ακριτικά (1), ερωτικά (1), σατιρικά (1) και διάφορα (1). [...] Επτά από τα τραγούδια από το Βογατσικό ερμηνεύτηκαν από τον Αγαθοκλή Δαρλαγιάννη (49 ετών), πέντε από τον Χρυσόστομο Ρίζο (34 ετών) και ένα από τον Χρ. Λαγουργιώτη (20 ετών).

ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΛΕΜΜΕΝΟΣ, Η μουσική αποστολή του Σπ. Περιστέρη στην Καστοριά (1952): Ρεπερτόριο, πληροφορητές, μεταγραφικά προβλήματα. Επετηρίς Κέντρου Λαογραφίας, 33 (2009-2010).

 

 

Βογατσικό

 

Από τους ερμηνευτές του Βογατσικού, ο Χρυσόστομος Ρίζος¹ έχει φωνή τενόρου (που ακούγεται συχνά σαν γυναικεία) και εκτελεί τα τραγούδια με δεξιοτεχνικά γυρίσματα στο ύφος του αμανέ. Το ίδιο υψίφωνος είναι και ο Χρήστος Λαγουργιώτης², αν και με μικρότερη δεξιοτεχνία. Ωραία φωνή με γυρίσματα διαθέτει και ο Αγαθοκλής Δαρλαγιάννης³, εργάτης και απόφοιτος Δ΄ Δημοτικού, ο οποίος όμως ερμηνεύει τα τραγούδια επί το ευρωπαϊκότερον. Σε ένα από τα τραγούδια του ίδιου ερμηνευτή για τον Παύλο Μελά («Είναι τώρα πολλά χρόνια…») σημειώνεται πως «το έμαθε από τον παππού του» (σ. 140). Στο ιστορικό «Φροσύν’ σου κλαίν’ τα Γιάννενα…» (σ. 142) εναλλάσσονται οι Δαρλαγιάννης και Ρίζος, αν και με ανορθόδοξο τρόπο, καθώς ο δεύτερος, ως πιο υψίφωνος, ανεβάζει τη βάση του τραγουδιού στη δεύτερη στροφή, αναγκάζοντας

 

Στο καφενείο του Χρήστου Κίτσου (“Μπαμίνου”). Πρώτος από αριστερά ο Χρυσόστομος Ρίζος (« Τσιότσιους τ’ Γκύρ» ), στο δεξιό πλάγιο διακρίνονται οι: Γιάννης Αναγνώστου («Τσιλιμπάμπας»);, Κώστας Φουρκιώτης, Γιάννης Αποστολίδης («Ψαθούρας») και Γιώργος Τζάρος. [Φωτογ. Αρχείο Πέτρου Χ. Ρίζου].

 

τον πρώτο να συνεχίσει στη νέα βάση με μεγάλη προσπάθεια! Από ρυθμικής απόψεως, συναντάμε ένα τσάμικο «Λάλα τ’, αηδόνι, λάλα…» από τον Χρ. Ρίζο (σ. 132) και ένα τραγούδι του Παύλου Μελά σε αργό δίσημο ρυθμό («Τι έχουν τα ψηλά βουνά…») από τον νεαρό Χρ. Λαγουργιώτη (σ. 134). Σε ευρωπαϊκό ύφος και αργό δίσημο ρυθμό είναι δύο τραγούδια για τον Παύλο Μελά από τον Αγ. Δαρλαγιάννη: «Είναι τώρα πολλά χρόνια…» και «Σαν τέτοια ώρα στο βουνό…» (σ. 140). Ένα σατιρικό τραγούδι του ίδιου ερμηνευτή («Βρε παιδιά, καλά παιδιά…») σε αργό τέμπο ακολουθεί το ρυθμικό μοτίβο της καραγκούνας (σ. 142). Σε επτάσημο ρυθμό είναι το αριθμητικό τραγουδάκι του Δαρλαγιάννη «Ας το πούμε ένα…» (σ. 143). Το κλέφτικο «Ο Ζήδρος κάμνει τη χαρά…» από τον ίδιο ερμηνευτή (σ. 141) μπορεί να χαρακτηριστεί ρυθμοειδές (δίσημο)2. Από μελωδικής απόψεως, συναντάμε περισσότερο τον διατονικό τρόπο του Re σε διάφορες εκδοχές, όπως δίφωνο Νάο (Μακάμ Σαμπάχ), σε δύο τραγούδια από τον Χρυσόστομο Ρίζο: την παραλογή «Μια κόρη, μια Χασιώτισσα…» (σ. 130) και το ακριτικό «Τρία καράβια κίνησαν…» (σ. 138) σε ύφος αμανέ. Στον ίδιο τρόπο ανήκει και το τσάμικο «Λάλα τ’, αηδόνι, λάλα…» από τον ίδιο ερμηνευτή (σ. 132), που ακολουθεί τη μελωδία του γνωστού τραγουδιού «Να’σαν τα νιάτα δυο φορές…». Ο τρόπος του Re με πυρήνα το κάτω πεντάχορδο απαντά σε δύο τραγούδια του Αγ. Δαρλαγιάννη: το κλέφτικο «Ο Ζήδρος κάμνει τη χαρά…»⁴ (σ. 141) και το σατιρικό «Βρε παιδιά, καλά παιδιά…» (σ. 142). Σε άλλο αριθμητικό τραγούδι από τον ίδιο ερμηνευτή «Ας το πούμε ένα…» (σ. 143), ο τρόπος του Re διακόπτεται από χρωματικό πέρασμα, δημιουργώντας άκουσμα δευτερόπρωτου. Σε άλλα τραγούδια, ο διατονικός τρόπος του Re εναλλάσσεται με αυτόν του Do με καταλήξεις στο re. Αυτό συμβαίνει σε δύο καθιστικά από τον Χρ. Ρίζο:

 

Στη φωτογραφία αυτή (τέλος της δεκαετίας του’60), ο Χρήστος Λαγουργιώτης σε κάποιο γλέντι (πρώτος από δεξιά όρθιος). Στη φωτογραφία διακρίνονται ακόμα οι: Κώστας Καπαχτσής («Καλαντούκας») όρθιος, πρώτος από αριστερά στην Τρίτη σειρά. Στο κέντρο της φωτογραφίας η Αλεξάνδρα Ι. Σαββαρίκα. Πίσω της και προς τα αριστερά η Αλεξάνδρα Γ. Σαββαρίκα (νυν χήρα Ι. Ν. Τζήλλα). Καθιστοί από αριστερά Κλεοπάτρα (Πάτρα) Σαββαρίκα, Αθανάσιος Θ. Σιμώτας («Τσιάτσιος»), Ελενίτσα Γ. Σαββαρίκα, Κώστας Ι. Σαββαρίκας («Παρτάλας»). [Φωτογρ. Αρχείο Νώντα Τσίγκα]

 

το κλέφτικο «Από μικρός στα γράμματα…» (σ. 135) και την παραλογή «Μου γέλασαν τα πουλιά…» (σ. 136), καθώς και στο ιστορικό «Φροσύν’ σου κλαίν’ τα Γιάννενα…» από τους Δαρλαγιάννη και Ρίζο (σ. 142). Καταγράφεται επίσης και ένα τραγούδι στον τρόπο του Fa (Γ΄ ήχος) από τον νεαρό Χρ. Λαγουργιώτη: πρόκειται για το τραγούδι του Παύλου Μελά «Τι έχουν τα ψηλά βουνά…» (σ. 134). Τα τραγούδια του Αγ. Δαρλαγιάννη για τον Παύλο Μελά ακολουθούν τον τρόπο του Mi αλλά σε ευρωπαϊκό ύφος (σ. 140). Ο χρωματικός τρόπος του Do εντοπίζεται στο επιτραπέζιο τραγούδι του γάμου «Σε τούτον τον τρανό σοφρά…» (σ. 141)

 

Ο Αγαθοκλής Δαρλαγιάννης [Φωτογρ. Αρχείο Νώντα Τσίγκα]

 

Το ένα από τα δύο τραγούδια του Αγ. Δαρλαγιάννη για τον Παύλο Μελά («Είναι τώρα πολλά χρόνια…») έχει ρεφραίν σε πιο γρήγορο τέμπο: «Αν Μακεδόνες είμεστε κι έχομε μια πατρίδα / όλοι θα πολεμήσομε για την ελευθερία» (σ. 140).

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το αριθμητικό τραγούδι «Ας το πούμε ένα…» από τον ίδιο ερμηνευτή (σ. 143), που φτάνει μέχρι το 12. Αρκετά επίσης τραγούδια έχουν τριημίστιχη δομή.

 

Ας το πούμε ένα, φέρε μας ’λλο ένα

Ένα τ’ αηδόνι και τ’ άλλο το μπιλμπίλι ⁵ 

Μας ήρθεν τον Απρίλη κι όλον το Μάη λαλεί.

Ας το πούμε δύο, δυο πέρδικες γραμμένες

Ένα τ’ αηδόνι και τ’ άλλο το μπιλμπίλι

Μας ήρθεν τον Απρίλη κι όλον το Μάη λαλεί.

Ας το πούμε τρία, τρία πόδια πυρουστιά⁶

Δυο πέρδικες γραμμένες

Ένα τ’ αηδόνι και τ’ άλλο το μπιλμπίλι

Μας ήρθεν τον Απρίλη κι όλον το Μάη λαλεί.

Ας το πούμε τέσσερα

Τέσσερα βυζιά η γελάδα…

 

*Ο Σπυρίδων Περιστέρης (1913-1998) ήταν Έλληνας ιεροψάλτης.  Γεννήθηκε τον Μάιο του 1913 στην Ροδοδάφνη Αιγιαλείας ως το μικρότερο τέκνο μιας πολύτεκνης οικογένειας. Μεγάλωσε μέσα σε μουσικό κλίμα καθώς στο σπίτι του ο πατέρας του Δημήτριος, ιατροφιλόσοφος στο επάγγελμα, ήταν επίσης και γνώστης μουσικής κι ιδιαίτερα της βυζαντινής. Οι πρώτοι του διδάσκαλοι, εκτός από τον πατέρα του, υπήρξαν ο Θεόδωρος Βλάχος και ο διαπρεπής μουσικολόγος Κωνσταντίνος Ψάχος. Αποφοιτώντας από το γυμνάσιο μεταβαίνει στην Αθήνα προκειμένου να σπουδάσει νομική στο πανεπιστήμιο και μετά από δύο χρόνια με προτροπή του πατέρα του να αλλάξει κλάδο και να ακολουθήσει την μουσικολογία και την λαογραφία όπως εξάλλου ήταν και το όνειρο του ιδίου. Κατά την χρονική περίοδο 1930-1934 φοίτησε στη σχολή βυζαντινής μουσικής του Ωδείου Αθηνών με καθηγητή τον Νικόλαο Παππά, όπως επίσης διδάχτηκε από τον Φιλοκτήτη Οικονομίδη θεωρητικά, αρμονία καθώς επίσης τέσσερα χρόνια φωνητικά στο ωδείο Αθηνών ως υπότροφος. Δίδαξε τρία χρόνια στη Μαράσλειο ακαδημία. Από το 1937 έως και το τέλος της ζωής του υπήρξε καθηγητής βυζαντινής μουσικής στο ωδείο Αθηνών αναδεικνύοντας πολλούς άριστους μαθητές. Ως καθηγητής υπηρέτησε σε πολλά γυμνάσια από το 1936-1951. Είχε ιδιαίτερη επίδοση στο δημοτικό τραγούδι για το οποίο έκανε μεγάλη έρευνα γυρίζοντας τα χωριά της χώρας και μαθαίνοντας τραγούδια έθιμα των τόπων, έτσι με αυτήν την αφορμή εξέδωσε το βιβλίο του με τίτλο «Δημοτικά τραγούδια Ηπείρου και Μωρηά». Διατέλεσε Πρωτοψάλτης σε πολλούς Ναούς της Αθήνας. Από το 1951 ανέλαβε Πρωτοψάλτης στον ιερό Μητροπολιτικό Ναό Αθηνών έως και την ημέρα του θανάτου του στις 14 Σεπτεμβρίου 1998.  [Από τη Βικιπαίδεια]

 

1. Χρυσόστομος Ρίζος (1918-1999)

2. Αγαθοκλής Δαρλαγιάννης (1903-1970)

3. Λαγουργιώτης Χρήστος (1932 - ).

4. Ο Πάνος Ζήδρος από τα Γρεβενά (1630-1750) υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους κλεφταρματολούς του Ολύμπου, γόνος μεγάλης οικογένειας κλεφτών και αρματολών. Το εν λόγω τραγούδι αναφέρεται στους γάμους του γιου του, Φώτη και στο πρωτοπαλίκαρο του ιδίου, το Λάπα.

5. μπιλμπίλι ή μπιρμπίλι είναι ονομασία του αηδονιού [μπιρμπιλουμάτ'ς ή μπιρμπιλουμάτου (παρατσούκλι) αυτός - ή αυτή -  που έχει μικρά και εκφραστικά μάτια σαν του αηδονιού]

6. πυρουστιά ή πυροστιά: σιδερένιος τριγωνικός τρίποδας που πάνω του τοποθετείται ο τέντζερης.

 

[Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Το Βογατσικό», αρ. φ. 146, ΙΑΝ.-ΙΟΥΝ. 2024, σελ. 15-17]