Τετάρτη 6 Ιανουαρίου 2016

Χωρίς …ψωμί, παιδεία και ελευθερία!



Οι μέθοδοι σωφρονισμού στα ελληνικά σχολεία του 19ου αιώνα -όπως τις καταμαρτυρεί το αρχείο ενός δασκάλου- και τα αποτελέσματά τους…



Τριαντάφυλλος Γρέζος (1855-192...)





[…] Eίν’ προφανής παιδεία, ζωή πανωλεθρία,
                                     και άκρα τιμωρία, κακά μεγάλα τρία.  



ΜΙΚΡΟ ΧΡΟΝΙΚΟ-ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΤΕΡΟΧΡΟΝΙΣΜΕΝΗ.

Νοέμβρης του ’73. Μαθητής στη Δευτέρα Γυμνασίου. Όχι ακόμα κλεισμένα τα δεκατέσσερα. Η δικτατορία απολαμβάνει την παιδική της ηλικία είναι ήδη έξη χρονών. Έχει μάθει να περπατάει και πιο συγκεκριμένα: μονίμως παρελαύνει. Τσουγκρίζει στα «ελληνικά επίκαιρα» πασχαλινά αυγά, χορεύει τσάμικα και καλαματιανά δι’ εκπροσώπων της μπροστά σε σουβλιστά αρνιά σε στρατόπεδα το Πάσχα, εγκαινιάζει διαρκώς έργα, κάνει γιορτές απαράμιλλης κακογουστιάς και βαρεμάρας. Βλέπω τηλεόραση  -το τότε Ε.Ι.Ρ.Τ.  γιατί ΥΕΝΕΔ «δεν πιάνουμε» στο χωριό-  δείχνει  πως στην Αθήνα συμβαίνουν ταραχές. Ασπρόμαυρες οι εικόνες. Οχλοβοή, καπνοί, φωτιές, πορείες, οι ταραξίες είναι «ακούρευτοι- αλήτες φοιτητές». Το κράτος στέκει  απέναντι με μαύρο γυαλί, γκλόμπς, στρατό, άρματα μάχης. «Η τάξη και η ομαλότητα» απέναντι στην «αναρχία»… Αν δεν ήταν μονάχα  τραγωδία όλο αυτό θα έστεκε ωραιότατα και σαν κωμωδία.

Οι εξεγερμένοι, έγκλειστοι στο Πολυτεχνείο και πίσω από κάγκελα. Υπάρχουν κι άλλοι πολλοί απ’ έξω φιλοπερίεργοι, συμπαθούντες και μερικοί διακριτικά συμπαραστεκόμενοι. Κι άλλοι αμφίθυμοι να μπούνε μέσα ή όχι… Οι αστυνομικοί κλωτσούν, κυνηγούν, τραβούν από τα μαλλιά ανθρώπους, τους σέρνουν στα πεζοδρόμια σαν σακιά. Έξαφνα, θριαμβευτικά βλέπω  να πορεύονται πάνω από κεφάλια της λαοθάλασσας, και να λικνίζονται λατρευτικά όπως σε λιτανεία, πολύτιμα σύμβολα: μερικά  κοφίνια γεμάτα με ψωμιά. Πάνε προς τα μέσα να ταΐσουν τους πεινασμένους (από τί;). Τους έγκλειστους φοιτητές μα και τους επίσης έγκλειστους Μεγαρείς αγρότες (αυτό χρόνια το ξεχνάμε κι είναι μεγάλη αμαρτία…) . Έβλεπα  το «Ψωμί!»  κι αυτούς που το επικαλούνταν μαζί με «Παιδεία και Ελευθερία». Σαν τα μέγιστα αγαθά…

Την άλλη μέρα πεσμένα κάγκελα, πλάνα από τις καταστροφές που προξένησαν οι εξεγερμένοι (που τώρα πια λείπουν… Άφαντοι!). Η εικόνα παραμένει ασπρόμαυρη.  Αίματα πουθενά. Νεκροί για το καθεστώς δεν υπάρχουν. Το «ψωμί» είχε φαγωθεί. Η «Ελευθερία» που ακούγαμε είχε σφαγιασθεί μπροστά στα μάτια μας («χωρίς να στάξει μύτη» περηφανεύεται το καθεστώς…).  Η «Παιδεία» θα συνέχιζε να είναι αυτή που ήταν πάντοτε….





Παντού και σε όλες τις βαθμίδες του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος, και  για πάνω από έναν αιώνα, είχαν επιβληθεί η ακατανίκητη δύναμη της αυθεντίας, της μονοδιάστατης επιβολής, η απουσία του διαλόγου. Όλα δε λειτουργούσαν με  κανόνες στρατοπέδου ή σωφρονιστικού ιδρύματος. Μέχρι τη δεκαετία του ΄80 ίσχυαν ακόμα οι σκληρές σωματικές τιμωρίες. Ο δίχως έλεος ξυλοδαρμός των μαθητών ανάγωγων, αδιάβαστων ή με ανεπάρκειες, η σαδιστική -και για το παραμικρό- χρήση του χάρακα ή της βέργας από τον δάσκαλο πάνω στην διστακτικά ανοιγμένη παλάμη, τη ράχη ή το κεφάλι του μαθητή πράγματα καθόλου σπάνια ή παράξενα δεν ήσαν.  Η μαρτυρική τιμωρία του να στέκεται κανείς επί ώρα με το ένα πόδι όρθιος σαν πελαργός ή φλαμίνγκο μέσα στην τάξη ή στη γωνία με το πρόσωπο στραμμένο στον τοίχο, ο εξευτελισμός με προσωπικές υποτιμητικές εκφράσεις καθώς κι  ένα σωρό άλλες ακατανόητες σήμερα και βαθύτατα αντιπαιδαγωγικές μέθοδοι, αποτελούσαν καθημερινή τακτική. Μικρή γεύση των μεθόδων, που ακολουθούνταν ήδη από τον 19ο αιώνα στα σχολεία του Βογατσικού, αποκόμισα  και από την σχετική καταγραφή  που κάνει ο Σχολάρχης Τριαντάφυλλος Γρέζος στις …λεξικογραφικές εργασίες του. Ο μετριοπαθής και καλλιεργημένος  διδάσκαλος  φτάνει στο σημείο  να παραλληλίσει τις μεθόδους σωφρονισμού των μαθητών του Σχολείου -που εφαρμόζονται  από τους  δασκάλους  στο σχολείο αλλά  και από τους γονείς των μαθητών στο σπίτι-  με τις θηριωδίες των Τούρκων κατακτητών.

 

O καταγόμενος από το Βογατσικό και πολύ σημαντικός αυτός δημοδιδάσκαλος και «τελειόφοιτος της Φιλολογίας» (έτσι συνήθιζε ανελλιπώς να υπογράφει τις μελέτες του) γεννήθηκε περί το 1855 και δίδαξε στο Μοναστήρι, στο Πισοδέρι, το Βογατσικό και την Αρναία2. Ο Τρ. Γρέζος  συνέταξε και   κατέλειπε ένα πολύ σημαντικό αρχείο για το Βογατσικό, το οποίο εδώ  και έναν αιώνα φυλάσσεται στο Κέντρο Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων Ι.Λ.Ν.Ε της Ακαδημίας Αθηνών. Οι καταγραφές του Γρέζου αποτελούν μνημειώδη συλλογή ιδιωματικών λέξεων, εκφράσεων, παροιμιών ακόμα και πολύτιμων λαογραφικών στοιχείων  με πλείστες όσες άλλες εμπεριστατωμένες ερμηνευτικές, ετυμολογικές και γλωσσολογικές παρατηρήσεις από μέρους του. (Τα καταγράφει και τα ονομάζει «Συμβολή εις το μέγα ιστορικόν Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσση» που υποτίθεται κάποια στιγμή θα έφερε εις πέρας η Ακαδημία Αθηνών…).



Πρώτη αναφορά πάνω στις μελέτες του Γρέζου  -που μάλλον συντάχθηκαν με χρηματοδότηση της ομάδας Μανώλη Τριανταφυλλίδη και της κυβέρνησης Βενιζέλου  από το 1913 μέχρι το 1917, σε μια προσπάθεια να καταγραφούν τα τοπικά ιδιώματα μετά την απελευθέρωση από τον Οθωμανικό ζυγό- έγινε από τον αείμνηστο κωσταραζινό δημοσιογράφο, ερευνητή-συγγραφέα Παντελή Ζάττα. Ο ακάματος και δραστήριος ιστοριοδίφης- δάσκαλος Γιώργος Αλεξίου από το Γέρμα στη συνέχεια επαναδημοσίευσε σχετικό κείμενο με τον τίτλο  «Οι γλωσσικές μελέτες του Τριαντάφυλλου Γρέζου» στην «Καστοριανή Εστία /φ. 464 . Το κείμενό του ξαναδημοσιεύθηκε με ανάλογο σχολιασμό από τον  αείμνηστο Γιώργο Γκολομπία, στην εφημερίδα «Το Βογατσικό» [στο φ.91-92, 1994]. Άμεση και ουσιαστική πρόσβαση, μετά από, προσπάθειες πολλών ετών, στο συγκεκριμένο αρχείο κατάφερε να αποκτήσει ο γράφων μόλις πρόσφατα 3.



Οφείλω εν συντομία να παραθέσω μερικά χρήσιμα στοιχεία: Το Βογατσικό, μια καλά οργανωμένη κωμόπολη, με συμπαγή ελληνόφωνο πληθυσμό -που κάποτε ξεπερνούσε τους 3.000 κατοίκους- είχε αποκτήσει Σχολείο ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα. Το 1856 λειτούργησε κυρίως με δωρεά του ευεργέτη Ράλλη Πλιούφα, η «Σχολή Βογατσικού» στη θέση του σημερινού «πάρκου» στην Πλατεία,  γνωστό περισσότερο ως Αρρεναγωγείο (επρόκειτο για τετρατάξιο Δημοτικό σχολείο και τριτάξιο Ελληνικό σχολείο - το ανάλογο του σημερινού Γυμνασίου). Η εκπαίδευση που παρέχονταν σ’ αυτό ήταν ιδιαίτερα υψηλού επιπέδου. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι δεκαοκταετείς απόφοιτοι της σχολής αυτής Παπαδήμος Οικονόμου και Αθανάσιος Πανταζίδης  κατάφεραν μετά την αποφοίτησή τους να σπουδάσουν, ύστερα από ευδόκιμες εξετάσεις, στο Βαρβάκειο Γυμνάσιο της Αθήνας-το καλύτερο Γυμνάσιο τότε της ελεύθερης Ελλάδας. Το 1875 στη θέση του σημερινού «Υφαντηρίου» (παροπλισμένη πλέον αίθουσα συνεδριάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου) ιδρύθηκε με δωρεά του Μενελάου Μήκα «Παρθεναγωγείο ημιδιώροφον, καλλιμάρμαρον με τρεις αίθουσας» (Κων. Μπέντας). Σημαντικοί δάσκαλοι πέρασαν και δίδαξαν στα σχολεία του Βογατσικού όπως οι: παπά-Ιωάννης Καλδής, Κωνσταντίνος Πετρίδης, Κωνσταντίνος Σακελλαρίδης, Ιωάννης Σαχίνης, Παπαδήμος Οικονόμου, Τριαντάφυλλος Γρέζος, Αθανάσιος Πανταζίδης κλπ.4  Το Βογατσικό ήταν «δασκαλοχώρι». Το 1891 καταγράφονται 13 ενεργοί  βογατσιώτες  δάσκαλοι  που υπηρετούν στο χωριό και 4 που υπηρετούν σε άλλα χωριά της περιοχής. Το 1910-11 (ένα χρόνο πριν πυρποληθεί από τους τούρκους  η Σχολή) στο χωριό καταγράφονται 155 μαθητές και 125 μαθήτριες με 5 δασκάλους και 3 δασκάλες να υπηρετούν σ’ αυτήν5.

 

Λέγεται πως οι γονείς πήγαιναν τα παιδιά στο σχολείο λέγοντας στο δάσκαλο (άραγε «εθιμοτυπικώς» μόνον;) «Σι φέρνουμι κριάς να μας φέρ’ς κόκκαλα» [δηλαδή: «Σου παραδίδουμε μια άμορφη και ακατέργαστη μάζα κρέατος για να μας την επιστρέψεις συγκροτημένη, σοφά  δομημένη και με τάξη οντότητα…]6. Τον Οκτώβριο  του 1912, όταν  ο τακτικός στρατός και οι άτακτοι επίστρατοι του Μπέη της Ανασέλιτσας και οπαδού  του Νεοτουρκισμού Μπεκήρ Αγά, με καταγωγή από το Τσούρχλι των Γρεβενών, πυρπόλησαν δυο  φορές μέσα σε δεκαπέντε μέρες και κατέστρεψαν ολοσχερώς το 70% των οικιών του Βογατσικού, προκαλώντας και τον θάνατο πλήθους χωρικών ιδίως γερόντων που κατακάηκαν μέσα στα σπίτια ανήμποροι να διαφύγουν,  κάηκε και το σχολείο. Για τα επόμενα  δέκα χρόνια μερικά μεγάλα σπίτια του χωριού χρησιμοποιήθηκαν ως σχολεία. Το 1923 εγκαινιάστηκε το καινούργιο σχολείο μετά την δωρεά του Μεγάλου Ευεργέτη Σπυρίδωνος Νικολάου.



Ο Τριαντάφυλλος Γρέζος αποτελούσε ιδιαίτερα σεβαστό για τις γνώσεις και την προσωπικότητά του μέλος της κοινότητας. Κάνει μικρή μνεία σε αυτόν ο Ίων Δραγούμης κατά την πρώτη του επίσκεψη στο Βογατσικό το 1903 (είναι ο πρώτος Δραγούμης που το επισκέπτεται μετά την φυγή των προγόνων του στην Πόλη τον 17ο αιώνα. Μάλιστα φιλοξενείται στο προγονικό του σπίτι και εκφράζει γραπτώς προς τον πατέρα του Στέφανο την επιθυμία να το αγοράσουν κάποτε από τους συγγενείς του που το έχουν. (Το σπίτι αυτό θα καεί  δυστυχώς ολοσχερώς κατά την διπλή πυρπόληση του Βογατσικού εννιά χρόνια αργότερα). Γράφει ο Ίων:




Θυμούμαι λέξεις που με είπαν εκεί.

πιαλτός (=τρέξιμο. Τον περνώ στον πιαλτό).

Πορεύω (=περνώ. Πως πόρεψες ;).

Κλώθει ο δρόμος.

Ήμουν κουρασμένος το βράδυ στου Ζήση και καθώς μιλούσε ο Γρέζος, εγώ πλάγιασα στο χώμα και ακούμπησα το κεφάλι μου σ’ ένα ψήλωμα7.







Την απολαυστική για τα ελληνικά της αλλά και αποκαλυπτική για την αλήθεια της, αναφορά του πάνω στις αναχρονιστικές «παιδαγωγικές μεθόδους» που ακολουθούνται στα σχολεία,  κάνει ο Γρέζος καθώς επεξεργάζεται το λήμμα σφαλνώ (=κλείνω, ασφαλίζω, αποκλείω):





 Ὁ περιορισμός τῶν μαθητῶν τῶν δημοτικῶν σχολείων καί ἡ συναφής αὐτῷ νηστεία συνιστάτο τοῖς διδάσκαλοις ὑπό τῶν γονέων οἵτινες, ὄτε τό πρῶτον ὠδήγουν τά παιδία αὐτῶν εἰς τό σχολεῖον, ἔλεγον «νά ! δάσκαλε σοῦ φέρνω τό παιδί μ’ νά τό μάθ’ς γράμματα καί σάν δέν κάθηται καλά κι δέν μαθαίν’ τό μάθ’μα τ’ νά τό σφαλνᾶς στό μπουντρούμ’ νηστ’κό». Τό ὅνομα μπουντρούμι εἶναι τουρκικόν =ὑπόγειος εἱρκτή (σκοτεινή καί κάθυγρος). Ἐν τοιαύταις εἱρκτάς οἱ αἱμοβόροι Τοῦρκοι ἐνέκλειον τούς κατά τήν τουρκικήν δικαιοσύνην θεωρουμένους μεγάλους ἐγκληματίας. Πόσοι ἄνθρωποι ὁμοεθνεῖς δέν εὗρον τόν θάνατον ἐγκαθειργμένοι εἰς τοιαῦτα μπουντρούμια! Διαβόητα μάλιστα ὑπῆρξαν τά μπουντρούμια τῶν Ἰωαννίνων καί τῆς Ἁλικαρνασοῦ ἥτις ἐκ τούτων και Μπουντρούμ τουρκιστί ὠνομάσθη.
Ὡς σωφρονιστήριον δέ τοῦ ἡμετέρου δημοτικοῦ σχολείου ἀπό τῆς ἱδρύσεώς του μέχρι τοῦ 1880 ἐχρησίμευε τό ὑπόγειον αὐτοῦ, τό ὁποῖον (δέν σώζεται πυρποληθέντος τοῦ σχολείου κατά τόν Ὀκτώβριον τοῦ 1912 ὑπό τῶν Τούρκων) ἦτο σκοτεινόν, κάθυγρον, καί γέμον ἀκαθαρσιῶν. Πόσα καί πόσα παιδία ἐγκλεισθέντα ἐν τῷ κατηραμένῳ τούτῳ μπουντρουμίῳ μετά τήν [ἐδῶ λέξη δυασανάγνωστη] ἀπελευθέρωσίν των ἔπαυσαν νά φοιτῶσιν εἰς τό σχολεῖον καί ἔμειναν ἀγράμματα! Καί οἱ γονεῖς δέ κατ’ οἶκον ἐτιμώρουν τά παιδία αὐτῶν ἐγκλείοντες αὐτά εἰς σκοτεινόν μέρος τῆς οἰκίας ἤ ἐκβάλλοντες ἔξω τῆς οἰκίας αὐτά (τόν σφάλ’τσα τό διάολο στό κατώγει, τόν σφαλνῶ στ’ ἀχούρ’, τόν σφαλνῶ ὄξω) 8.

Στέρηση τροφής και ελευθερίας… Μια τιμωρία που οδηγούσε μοιραία σε άσβεστο θυμό, μίσος και αποστροφή προς κάθε είδους εκπαιδευτική στο μέλλον ενασχόληση εκ μέρους του μαθητή.  Το μικρό αυτό παράθεμα με τον προβληματισμό του Γρέζου σχεδόν απαντά για το τί θα απόγιναν ένα σωρό παιδιά τότε.   Η κτηνοτροφία με τα αμνοερίφια στις πλαγιές του χωριού,  και τα γελάδια στον κάμπο,  η γεωργία με τα μποστάνια, τα σιταροχώραφα, το καλαμπόκι, τα καπνά, τη σηροτροφία, και τ’ αμπέλια, θα βρήκαν πρόθυμους και πανέτοιμους  δουλευτές όπως και η ξενιτειά -στην Αμερική ή τον Καναδά- θα περίμενε με ανοιχτή αγκαλιά τους αποσυνάγωγους του εκπαιδευτικού συστήματος. Αλήθεια, μπορούν να αντιληφθούν οι σημερινοί νέοι πόσο ο εκδημοκρατισμός του σχολείου, τα νέα ήθη, η ανοχή, οι καινούργιες παιδαγωγικές αντιλήψεις, τα άλματα που συνέβησαν,  βοήθησαν στην παλλαϊκή και … «αταξική» απόλαυση του αγαθού της Παιδείας σε όλες του τις βαθμίδες;

Το «ψωμί» και «η ελευθερία» στα σαράντα συναπτά μεταπολιτευτικά χρόνια προφανώς και δεν έλειψαν. Ακόμα και τώρα που η «κρίση» σοβεί, έστω και κάτω από τις νέες σκληρότατες συνθήκες, στα χέρια των νέων Ελλήνων υπάρχουν τα κατάλληλα εργαλεία και τα ταιριαστά κλειδιά… για να μπορούν ν’ ανοιχτούν πόρτες και δρόμοι. Στον κόσμο ολόκληρο για τους τολμηρούς και τους άφοβους.


                                                ΝΩΝΤΑΣ ΤΣΙΓΚΑΣ, Θεσσαλονίκη 18.11.2015
 







ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΑΝΑΦΟΡΕΣ 
 
1.     Από τα Μισμαγιά  [«Ανθολόγιο φαναριώτικης ποίησης» κατά την έκδοση Ζ. Δαούτη 1818 , Καθείς αναμφιβόλως στο φυσικόν του κλίνει- Έκδοση του βιβλιοπωλείου της Εστίας 1993.

2.     Στην  αρχαία Άρνη που τον 15ο αιώνα πήρε στο Σλαβικό όνομα Λιαρίγκοβα [σημαίνει μάλλον σωρό από κοπριά, δηλωτικό της κοπριάς που σωρεύονταν από την πολύ διαδεδομένη κτηνοτροφικη ενασχόληση των κατοίκων της περιοχής. Η πόλη αναφέρονταν έτσι μέχρι τις αρχές του προηγούμενου αιώνα -κάπως εξελληνισμένα- ως Λιαριγκόβη.

3.     Η Συλλογή Τριαντάφυλλου Γρέζου περιλαμβάνει  έξη χειρόγραφους τόμους από 600 περίπου πυκνογραμμένες χειρόγραφες σελίδες και φέρουν τους παρακάτω αριθμούς καταλόγων του ΙΛΝΕ :
* ΙΛ ΙΙΙ Τριαντάφυλλου Γρέζου, "Ανάλεκτα εκ του υλικού του γλωσσικού
ιδιώματος του Βογατσικού της Μακεδονίας", 1916, σελ. 115. Περιέχει
γλωσσάριον άνευ παραδειγμάτων.
*:, ΙΛ 112ΓΕ Τριαντάφυλλου Γρέζου, "Συμβολή εις το μέγα λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης", 1916, σελ.132. Περιέχονται τα μετά του στερητικού -α-
ρηματικά επίθετα εις -τος και αι εις αυτά αντιτιθέμενοι μετοχαί ως
ακούονται εν τω γλωσσικώ ιδιώματι του Βογατσικού μετά διαφόρων
παρατηρήσεων.
* ΙΛ 120 Τριαντάφυλλου Γρέζου, "Διάφοροι φράσεις κατά το γλωσσικόν ιδίωμα Βογατσικού, ούσαι εν χρήσει παροιμιωδώς", 1918, σελ. 13.
* ΙΛ 121 Τριαντάφυλλου Γρέζου, "Ευχαί ακουόμεναι εν Βογατσικώ", 1913, σελ.15. Περιέχει σποράδην και λέξεις.
* ΙΛ 127 ΓΕ Τριαντάφυλλου Γρέζου, "Συμβολή εις το μέγα ιστορικόν Λεξικόν της Ελληνικής γλώσσης", 1917, σελ. 266. Περιέχει εκ του Βογατσικού λεξιλόγιον μετά παραδειγμάτων πολλαχού σελ. 1-114, 132-266, ονόματα σελ. 120-127, ποικίλον υλικόν σελ. 127-132, Φωνητικά σελ. 115-117. Κρίσις Κ. Αμάντου, Λεξικογραφικόν Αρχείον 5 (1918) 243.
* ΙΛ 169 ΓΕ Τριαντάφυλλου Γρέζου, "Συλλογή παροιμιών ακουομένων εν Βογατσικώ",1916, σελ. 40. Περιέχει 77 παροιμίας, εις μερικάς των οποίων αντιπαραθέτει αρχαίας. Κρίσις Α. Κουκουλέ, Αθηνά 28 (1916) 320.

4.    Γιώργου Γκολομπία, Σχολεία και εκπαίδευση στο Βογατσικό επί Τουρκοκρατίας, εφημερίδα «Το Βογατσικό» Περίοδος Β΄, φ. 83,1993, σελ. 7.

5.    Αναστασίου Δάρδα, Η εκπαίδευση στη Δυτική Μακεδονία κατά τον τελευταίο αιώνα της Τουρκοκρατίας ως αυτοάμυνα του Ελληνισμού. Σελ. 71, Θεσσαλονίκη 1995.


6.     Αυτή  φυσικά  αποτελεί  μια πολύ  βολική, ευγενή και   εξιδανικευμένη ερμηνευτική απόδοση των φρικτών λόγων. Αν κανείς ανατρέξει και διαβάσει τα εξαιρετικά «Διηγήματα του μικρού σκολειού» του Χρήστου Χρηστοβασίλη (1861-1937),άλλην εντελώς διαφορετική ιδέα φυσικά θα σχηματίσει. Η σκληρότατη και ανάλγητη παραγγελία των γονέων των μικρών μαθητών, που καταθέτονταν με την εγγραφή /προσκομιδή εκόντος- άκοντος του μαθητή στο σχολείο, φαίνεται ότι επικρατούσε και στη Ήπειρο -απ’ όπου κατάγεται ο Χρηστοβασίλης- και οπωσδήποτε σήμαινε  «μην το λυπηθείς, λιάνισέ το αν δεν μαθαίνει γράμματα…». Αχ, καημένα παιδάκια…

7.    Βογατσικό 13 Αυγούστου 1903 , Αρχείο Ίωνα Δραγούμη, Γεννάδειος  Βιβλιοθήκη, (από τα ανέκδοτα Ημερολόγια).

8.    Απόσπασμα από το ΙΛ 127 ΓΕ  σελ 29-31. Απεδελτιώθη κατά το 1916 υπό Σπ. Παναγιωτόπουλου, Π. Δούτσαρι, Δ. Πουλάκι, Αν. Κουκουλέ,  παρασκευάσαντος του κ. Π. Φουρίκη και κ. Γ. Σαλβάκου .[ Νώντας Τσίγκας -προσωπική έρευνα  με την άδεια του ΙΛΝΕ].
 



[ Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΟΔΟΣ της Καστοριάς αρ. φ. 814,  3/12/2015]